De essentiële werking van filmmuziek.

Aan het belang van filmmuziek twijfelt niemand meer, maar er echt bij stilstaan doen maar weinigen. Zelfs wanneer we spreken over de periode van de zwijgende film, vergeten we vaak dat deze een groot deel van haar impact te danken heeft gehad aan de muzikale begeleiding. De essentiële werking van filmmuziek wordt duidelijk wanneer we ons enkele scènesituaties voor proberen te stellen zónder de muziekband.

“Hoe veel minder spannend is een actievolle achtervolgingsscène wanneer de opzwepende muziek wordt weggedraaid, hoe veel minder dreigend de vele moordscènes in horrorfilms wanneer de muziek de komst van de moordenaar niet aankondigt, hoe veel minder tragisch het overlijden van een kind wanneer de strijkers niet van stal worden gehaald.”

Filmmuziek: kracht, functie en betekenis

Net als de beeldtaal van films is ook de filmmuziek en het gebruik ervan in de loop van de geschiedenis continue aan veranderingen onderhevig. Wanneer filmhistorici de filmgeschiedenis indelen in bepaalde stromingen – bijvoorbeeld die van het Neo-realisme of de Nouvelle Vague – wordt er vaak enkel gesproken over de visuele stijl die deze stromingen kenmerkt. Ten onrechte, want algemeen beschouwd is de filmmuziek net zo kenmerkend voor een bepaalde tendens als de visuele stijl. Elk type film vereist een bepaald soort filmmuziek die een bepaalde functie moet vervullen. De filmmuziek (en het gebruik ervan) in de Neo-realistische films verschilt bijvoorbeeld significant van die in de hedendaagse Hollywood blockbusters. Voldoet zij niet aan de conventies, dan is de kijker zich er direct van bewust. Filmmuziek is derhalve één van de meest krachtige middelen in film om stemmingen en emoties over te brengen en de kijker te bespelen. Aan de hand van Simon Friths ‘Performing Rites’ zal ik nu enkele functies van filmmuziek bespreken en ingaan op de betekenisconstructie bij de kijker.

“Elke emotie die door een filmscène wordt opgeroepen, wordt in belangrijke mate gestuurd door de muziek die erbij klinkt. (…) De muziek bij een film is van essentieel belang voor de manier waarop de film wordt ondergaan.” (Gerdin Linthorst)

“The arrival of talkies, as you know, temporarily killed action in the pictures, but it did just as much damage to music. Producers and directors were obsessed by words. They forgot that one of the greatest emotional factors in the silent cinema was the musical accompaniment.” (Alfred Hitchcock)

Functies

Muziek zorgt (al dan niet in combinatie met beelden) voor een betekenis bij de kijker. Wanneer we een muziekstuk beluisteren zonder daarbij beeld te zien, zal dit in negen van de tien gevallen connotaties oproepen aan stemmingen en emoties uit ons eigen leven. Muziek in film werkt niet anders, al komt de betekenis dit keer tot stand in combinatie met de directe beelden die er te zien zijn. Volgens vele theoretici overstijgt muziek zelfs de beelden. Kathryn Kalinak omschrijft deze kracht van muziek als volgt:

Any owner of a Walkman or car radio for hat matter can attest to music’s power in affecting the visual field. (…) I merely have to put Herrmann’s score for Vertigo or better yet Psycho on my car cassette player to transform a lush New England landscape into menacing surroundings.

Door deze eenvoudige hypothese toont Kalinak bijna tastbaar aan hoe krachtig muziek kan werken. Ook Frith is van mening dat muziek een belangrijke rol speelt in film en ons dagelijkse leven omwille van haar betekenisgevende kracht. Het bijzondere aan filmmuziek daarbij is dat er altijd een relatie is tussen de muziek en het narratieve drama dat zich afspeelt, en dus ook een relatie tussen beeld en geluid. In deze dynamische relatie kan muziek diverse functies vervullen. Zo kan ze het drama bijvoorbeeld begeleiden, illustreren dan wel versterken of sturen. Frith onderscheidt in zijn tekst vijf functies die muziek kan vervullen in relatie tot de filmbeelden:

1. de muziek roept een sfeer op;
2. het beschrijft de psychologische staat van een personage;
3. het geeft achtergrondvulling;
4. het creëert een gevoel van continuïteit;
5. het creëert een gevoel van afsluiting.

Filmmuziek kan dus verschillende functies vervullen en beelden van een bepaalde betekenis voorzien. Maar hoe komt deze betekenisconstructie tot stand?

Betekenisconstructie

Wanneer Frith het heeft over de betekenis van muziek, ziet hij meer dan enkel de kwalitatieve component van het muziekstuk zelf (ritme, melodie, structuur, et cetera), hij onderschrijft ook het belang van de cultureel-maatschappelijke component. De wisselwerking tussen beiden is volgens de auteur verantwoordelijk voor de betekenisconstructie bij de kijker. Volgens Frith is het niet mogelijk de betekenis los te zien van de emotionele, dramatische en culturele conventies waarbinnen wij als mens opereren. Hij onderscheidt dan ook drie codes die de betekenis van muziek genereren: de emotionele code, de culturele code en de dramatische code.

Emotionele code

De emotionele code heeft twee functies. Ten eerste bepaalt ze hoe het publiek zich moet voelen. Wie aanzwellende strijkers of een gevoelig pianothema hoort, zal deze nimmer linken aan een komische scène. Door onze culturele achtergrond weten we dat we hier te maken hebben met een tragische situatie. Daarnaast vertelt de emotionele code in filmmuziek hoe de personages zich voelen. Hierbij is vaak sprake van een zogenaamd leidmotief. Deze emotionele code is wellicht de meest krachtige van filmmuziek: “As in Music generally, in interpreting film sounds emotionally we are, in effect, interpreting out own feelings on hearing them, and the effect is, as Herrmann suggested, ‘enveloping’.”

Culturele code

De culturele code wordt volledig door conventies bepaald. Ze dient om op doeltreffende wijze plaats, tijd en setting neer te zetten. Wanneer we bijvoorbeeld een marcherend tromgeroffel horen, zijn we direct geneigd te roepen dat we te maken hebben met een oorlogsfilm, wanneer we daarentegen een mondharmonica horen, wanen we ons in het Wilde Westen.

Dramatische code

De dramatische code tot slot anticipeert op het verhaalverloop. Ze heeft een duidelijke narratieve functie. Ze kan vooruitlopen op wat komen gaat (aanzwellende muziek wanneer de climax nadert) of ruimten en tijd bespelen (off-screen geluid om een aankomende trein te introduceren).

Nu we weten welke functies filmmuziek kan hebben en hoe betekenis geconstrueerd wordt – gestuurd door de maker en ontvangen door de kijker –, is het mogelijk te begrijpen op welke wijze de muziek invloed heeft op het narratief. Wellicht dat je bij je volgende filmkijkbeurt eens na kunt gaan hoe de betreffende maker filmmuziek gebruikt (of juist niet!) en welke consequenties dit heeft voor zowel het narratief als de kijkervaring.